نقش پررنگ و نوظهور زنان در معماری معاصر ایران
زنان در جهت ترقی معماری معاصر ایران گام برمی‌دارند؛ اولین دوره‌ی "جایزهبزرگ ویلا"، گونه‌ی "ویلاهای ساخته‌نشده"
تهران _ پاییز ۱۴۰۰
پس از انقلاب اسلامی، معماری ایرانی دستخوش تغییرات زیادی شد که ازجملهی آن‌ها می‌توان به نقش رو به افزایش زنان در این عرصه اشاره کرد. معماران زن نوظهور ایرانی در چند دهه‌ی اخیر باوجود محدودیت‌های فراوان در مسیر تغییر تابوها قدم برداشته و به‌عنوان شخصیت‌هایی برجسته و تأثیرگذار در معماری معاصر ایران شروع به‌کار کرده‌اند. پدیده‌ی حضور زنان در معماری می‌تواند تغییرات مثبتی در شمایل کلی محیط مصنوع ایجاد کند.
زنان ایرانی در دوران پس از انقلاب اسلامی همواره با محدودیت‌های تحصیلی و شغلی فراوانی مواجه بوده‌اند که امکان رشد را از آن‌ها سلب نموده است، اما با ورود به دهه‌ی ۹۰ خورشیدی، تغییراتی در زمینه‌ی نوع نگرش به بانوان و برابری جنسیتی در جامعهی معماری ایران به‌وجود آمده که زنان از این فرصت به‌خوبی استفاده نموده‌اند تا علاوه‌بر شکوفایی استعداد خود، هنجارهای جامعه را به‌چالش بکشند.
افزایش فرصت تحصیل زنان نقشی انکارناپذیر در حضور آن‌ها در رشته‌ی معماری ایفا می‌کند. دانشگاه‌های سراسر ایران شاهد رشدی بی‌سابقه در تعداد دانشجویان دختر معماری بوده و دانش و مهارت مورد نیاز را برای آینده‌ای روشن در اختیار آن‌ها می‌گذارند (هرچند سیستم صلب آموزش معماری ایران موضوع مهمی است که در این مقال نمی‌گنجد)، همین امر باعث شد تا زنان بتوانند از نقش‌های سنتی خود رها شده و در عرصه‌ی معماری معاصر نقشی تازه و پررنگ را تجربه کنند.
زنان با تکیه بر تجربیات و اشتیاق خود، طراحی معماری را از منظری جدید تماشا کرده و طرح‌هایی را با محوریت پایداری، عملکردگرایی، همه‌شمولی و میراث فرهنگی ارائه می‌دهند.
این معماران نه‌تنها برای تغییر کالبدهای فیزیکی و فرمال پروژه‌های خودشان تلاش می‌کنند، بلکه ازطریق طراحی درصدد تغییرات اجتماعی متأثر از معماری هستند.
تأثیر رو به رشد زنان معمار در این دوره توجهات بسیاری را به‌خود جلب کرده که ازجملهی آن‌ها می‌توان به موفقیت‌های چشمگیر این معماران در مسابقات مطرح جهانی و دریافت جوایز معتبر به‌دلیل تأثیر پررنگ آن‌ها در معماری ایران اشاره کرد. این جوایز علاوه‌بر ستایش آثار این زنان، در الهام‌بخشی به نسل آینده‌ی معماران زن ایرانی نیز اثرگذار هستند.
نخستین دوره‌ی "جایزهبزرگ ویلا"، گونه‌ی "ویلاهای ساخته‌نشده" که در سال ۲۰۲۱ میلادی برگزار شد، بستر خوبی برای به‌نمایش درآوردن استعداد و نوآوری بی‌پایان معماران ایرانی بود. در بین ۳۰ پروژهی راه‌یافته به لیست کوتاه آثار برگزیده و ۵ برنده‌ی نهایی این رویداد رقابتی، نام چندین بانوی معمار به‌چشم می‌خورد که بی‌تردید در ترسیم آینده‌ی معماری معاصر ایران نقش غیر‌قابل‌انکاری را خواهند داشت.
«سپیده علمی»، یکی از برندگان این مسابقه‌ی معتبر است. طرح وی (کد VA-0311) به‌دلیل ادغام خلاقانه‌ی عناصر معماری سنتی ایران با کانسپت‌های معماری مدرن و هم‌چنین استفاده‌ی ابداعانه از فضا و مصالح که یادآور خاطرات شیرین کودکی است، شایسته‌ی دریافت این جایزه شناخته شد.
«فاطمه قنبری‌ها»، یکی دیگر از برندگان بااستعداد این جایزه است. پروژهی او (کد VA-0484) نشان از درک عمیق وی از مفاهیم پایداری و توجه ویژه به محیط زیست دارد. در این طرح، عناصر طبیعی و هم‌زیستی صلح‌آمیز در جهت تأکید بر اهمیت ایجاد فضاهای دوستدار طبیعت در محیط‌های شهری به‌کار گرفته شده‌اند.
افزون‌براین بانوان که به‌عنوان برگزیدگان این رویداد معرفی شدند، زنان معمار دیگری نیز در این مسابقه شرکت نمودند. «رزا بمانی» و «کژال کوچک‌پور» (کد VA-0489) و «نازنین سعیدی» (کد VA-0458) مهارت‌ها و دید منحصربه‌فرد خود را ازطریق پروژه‌هایشان به‌نمایش درآوردند. این پروژه‌‌‌ها از هویت فرهنگی قدرتمندی برخوردار هستند و مرز‌های نوآوری در معماری را گسترش می‌دهند.
حضور این معماران در جمع برندگان و راه‌یافتگان به مسابقه از چند جهت حائز اهمیت است: ازیک‌طرف، چنین پدیده‌ای تأییدی بر توجه رو به رشد به زنان معمار در جامعهی مردسالار ایرانی است؛ از‌طرف‌دیگر، دستاوردهای این معماران، مشوق زنانی است که پیش‌تر به‌دلیل ساختارهای جامعه ناامید شده و یا نادیده گرفته شده‌اند؛ علاوه‌براین، شرکت آن‌ها در این مسابقه حاکی از تغییری مثبت در جهت استفاده از ایده‌ها و نگاه‌های متفاوت است که این امر مجالی را برای بیان ایده‌های نو و رویکردهای پیش‌رونده فراهم می‌آورد.
درخشش «سپیده علمی»، «فاطمه قنبری‌ها» به‌عنوان دو تن از ۵ برگزیده‌ی نهایی و حضور موفقیت‌آمیز «الهام گرامی‌زاده»، «درسا غضنفری»، «زیبا آذر»، «ندا میرانی»، «کاترین اسپریدونف»، «آرزو خسروی»، «نازنین سعیدی»، «رزا بمانی» و «کژال کوچک‌پور» در شمار برگزیدگان لیست کوتاه این رویداد، گواهی بر استعداد و اشتیاق آنان در این حرفه است. دستاوردهای این معماران جوان نه‌تنها راه را برای شناخته شدن بانوان معمار هموار می‌کند، بلکه تأثیر به‌سزایی در روایت کلی معماری معاصر ایران دارد.
زنان معمار ایرانی درحالی‌که ردپای خود را در این حرفه برجای می‌گذارند، در شکل دادن به نسل آینده‌ی معماری معاصر ایران نقشی حیاتی ایفا خواهند کرد. دید متفاوت آن‌ها به معماری و طراحی‌های ابداعانه‌ی آن‌ها اثری مانا در معماری معاصر ایران می‌گذارد و الهام‌بخش نسل آینده‌ی معماران در به‌چالش کشیدن هنجارها خواهد بود.
انتصاب «فاطمه تاجیک» به‌عنوان مدیر این جایزه‌ی معتبر، گامی بزرگ برای زنان در معماری است؛ چراکه او در این جایگاه، تریبون ارزشمندی را برای توجه به بانوان معمار و قدردانی از فداکاری آنان در اختیار دارد تا بدین‌وسیله مشوق زنان جوان دیگری باشد که می‌خواهند در این مسیر قدم بگذارند. زحمات و فداکاری‌های «سعیده مهدویان» نیز به‌عنوان یکی از بانوان معمار عضو تحریریه‌ی مجله‌ی ویلا ستودنی است.
باوجود تمام تغییرات چشمگیری که در نگرش به فعالیت زنان در جامعه پدید آمده است، اما راه برای زنان ایرانی در عرصه‌ی معماری طولانی و سخت است؛ آن‌ها هم‌چنان با چالش‌هایی مانند تعصبات جنسیتی، کمبود موقعیت‌های مدیریتی و انتظارات جامعه دست و پنجه نرم می‌کنند، اما با گذشت هر سال، فرصت‌های بیش‌تری برای زنان در معماری ایران ایجاد می‌شود. تلاش‌های مداوم در جهت ایجاد برابری جنسیتی در حرفه‌ی معماری برای اطمینان از ادامه‌ی پیشرفت در این زمینه حیاتی است.
نقش زنان در معماری معاصر ایران از دهه‌ی ۹۰ خورشیدی به‌طور مثبتی دگرگون شده است. حضور تازه‌معماران زن و دیدهای نوی ارائه شده توسط آنان در این حرفه سبب‌ساز ایجاد تغییر در محیط‌های مصنوع و به‌چالش کشیده شدن هنجارها شده است. تحصیل، طرح‌های خلاقانه و تعهد به تغییرات اجتماعی راه را برای کنار زدن موانع و ایجاد همه‌شمولی در معماری هموار می‌کنند.
اخبار مرتبط:
برگزیدگان و برندگان نهایی نخستین رقابت ویلایی کشور؛ جایزهبزرگ ویلا
آیین اعلام برندگان نهایی نخستین دوره‌ی جایزهبزرگ ویلا به روایت تصویر | بخش دوم
نتیجه‌ی نهایی نخستین دوره‌ی جایزهبزرگ ویلا